Phòng ngừa sa sút trí tuệ có thể đạt hiệu quả hơn nếu áp dụng các can thiệp đúng đối tượng và đúng thời điểm. Khi nhắc đến sa sút trí tuệ, chúng ta thường nghĩ đến người cao tuổi, tuy nhiên thường đã quá muộn khi những tổn thương não cũng như những suy giảm nhận thức đã không còn có thể đảo ngược. Nhưng một công bố quốc tế trên The Lancet Healthy Longevity cho thấy: Nền tảng cho não bộ khỏe mạnh ở tuổi già được xây dựng từ rất sớm – đặc biệt là trong giai đoạn 18 đến 39 tuổi. Chính trong giai đoạn này, gần 50% các yếu tố nguy cơ có thể phòng tránh nhờ vào thay đổi lối sống trong giai đoạn tuổi trẻ như ít vận động, cao huyết áp, thừa cân – béo phì, tiểu đường, trầm cảm, cô lập xã hội, giảm thính lực ví dụ do nghe nhạc quá to, chấn thương sọ não khi chơi thể thao, tai nạn giao thông hoặc do bạo lực, uống rượu bia quá mức, hút thuốc, và thậm chí là ô nhiễm không khí. Trong các chiến dịch phòng ngừa sa sút trí tuệ và tăng cường sức khỏe của não bộ nhóm tuổi này hầu như chưa được quan tâm và hướng tới. Trong khi đó những yếu tố và hành vi nguy cơ cho sa sút trí tuệ chủ yếu được hình thành và ngày càng tích tụ theo năm tháng trong giai đoạn tuổi từ 18-30 tuổi.

Để thay đổi điều đó, nhóm nghiên cứu từ 15 quốc gia đã khởi xướng sáng kiến “Next Generation Brain Health” với thông điệp: Phòng ngừa sớm mang lại hiệu quả lớn. Thay đổi lối sống ở tuổi trẻ có thể giảm đáng kể nguy cơ mắc Alzheimer và các dạng sa sút trí tuệ khác khi về già.

Nhóm cũng đưa ra những kiến nghị hành động ở cả ba cấp độ:

- Cấp độ Cá nhân – ăn uống lành mạnh, tập thể dục, vận động đều đặn, bảo vệ đầu khi chơi thể thao, tham gia giao thông, kiểm soát huyết áp, không hút thuốc, hạn chế rượu bia, ngủ đủ và đúng giờ, quản lý stress có hiệu quả, điều trị các rối loạn tâm thần như trầm cảm, rối loạn ngủ sớm.

- Cấp độ Cộng đồng – triển khai các chương trình tại trường học, đại học, câu lạc bộ thể thao; nâng cao nhận thức về sức khỏe tâm thần; giảm thiểu cô lập xã hội.

- Cấp độ Chính sách quốc gia – cải thiện chất lượng không khí, bảo đảm tiếp cận giáo dục công bằng, xây dựng chiến lược phòng chống tiểu đường và bệnh tim, tăng cường bảo vệ phụ nữ và trẻ em khỏi bạo lực, kiểm soát rượu bia và thuốc lá.

Thanh niên và người trẻ tuổi cần được tham gia trực tiếp vào việc thiết kế chương trình phòng ngừa – thông qua hội đồng tư vấn thanh niên, chiến dịch trên mạng xã hội, hoặc lồng ghép thông điệp sức khỏe vào các hoạt động văn hóa – giải trí quen thuộc.

Sức khỏe não bộ không chỉ là câu chuyện của người lớn tuổi. Người trẻ hôm nay đang nắm trong tay cả cơ hội lẫn nguy cơ cho tương lai khả năng trí tuệ của mình. Phòng ngừa từ những năm 20–30 tuổi không phải là điều xa xỉ, mà là một khoản đầu tư thiết yếu cho một tuổi già khỏe mạnh. Trí thông minh có thể liên quan nhiều tới gen nhưng việc duy trì trí tuệ, sức khỏe não bộ lại phụ thuộc vào từng cá nhân và lối sống mà các cá nhân lựa chọn.

GS. TS. BS. Tạ Thị Minh Tâm (sưu tập)

Nguồn: Farina et al, 2024, The Lancet Healthy Longevity, https://www.thelancet.com/.../PIIS2666-7568(24.../fulltext