Bài đăng hưởng ứng Ngày Sức khỏe Tâm thần Thế giới – 10.10.2025 của MHAcademy 

TIẾP CẬN DỊCH VỤ SỨC KHỎE TÂM THẦN TRONG THẢM HỌA VÀ TÌNH HUỐNG KHẨN CẤP 

Thảm họa thiên nhiên, dịch bệnh, chiến sự và các tình huống khẩn cấp khác không chỉ gây tổn thất vật chất mà còn để lại những vết thương tinh thần sâu sắc, đặc biệt ở trẻ em và trẻ vị thành niên. Nhóm tuổi này đang trong giai đoạn phát triển não bộ và nhân cách, nên dễ bị ảnh hưởng bởi mất mát, gián đoạn học tập, chia cắt gia đình và cảm giác bất an kéo dài. Nghiên cứu dịch tễ học cho thấy mức độ nghiêm trọng của vấn đề: Tùy thuộc vào loại hình thảm họa và mức độ phơi nhiễm, tỷ lệ trẻ em và thanh thiếu niên có thể mắc các rối loạn tâm thần sau thảm họa, bao gồm Rối loạn stress sau Sang chấn (PTBS), có thể lên tới 30% trong các nhóm bị ảnh hưởng nặng nề. Đây là một tỷ lệ đáng báo động, nhấn mạnh sự cần thiết phải sàng lọc phát hiện và can thiệp sớm, hiệu quả. Ở người lớn sống sót sau thảm họa, đã ghi nhận khởi phát muộn (delayed) của PTSD khoảng 13% trong số những người ban đầu ít triệu chứng—điều này nhắc chúng ta rằng sàng lọc và theo dõi cần kéo dài theo thời gian.

(Các tựa đề báo về thiệt hại nghiêm trọng do bão lũ gây ra và nỗ lực hỗ trợ kịp thời của Chính phủ, bộ đội, công an và người dân. Những thảm họa này không chỉ để lại tổn thất vật chất mà còn là yếu tố gây nên tác động sâu sắc đến sức khỏe tâm thần.)

PTSD LÀ GÌ?

Rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) xuất hiện sau khi trải nghiệm hoặc chứng kiến biến cố đe dọa tính mạng. Ở trẻ, biểu hiện có thể là ác mộng, giật mình, né tránh gợi nhớ, tăng cảnh giác, khó tập trung, kích thích, thu mình, hoặc hành vi thoái lui (như tè dầm). Ở tuổi vị thành niên còn có nguy cơ trầm cảm, sử dụng chất và bỏ học. Điều quan trọng: PTSD được phát hiện và có thể điều trị được, và can thiệp sớm góp phần tăng hiệu quả can thiệp.

NHỮNG GÌ HIỆU QUẢ VÀ KHẢ THI TRONG BỐI CẢNH KHẨN CẤP

Cách tiếp cận khuyến nghị là stepped care (chăm sóc theo bậc thang), giúp phân bổ hợp lý nguồn lực khan hiếm:

1️⃣ Bậc 1 (phổ quát): thông tin–giáo dục, trấn an, khôi phục cảm giác an toàn, thiết lập nề nếp sinh hoạt, kết nối lại trẻ với gia đình–trường học–bạn bè. Trường học là địa điểm lý tưởng để tiếp cận, sàng lọc và theo dõi.

2️⃣ Bậc 2 (chọn lọc): Dành cho những người có triệu chứng căng thẳng rõ rệt nhưng chưa đạt ngưỡng chẩn đoán. Các can thiệp nhóm (ví dụ: nhóm Hỗ trợ Xã hội, Phát triển Kỹ năng đối phó) rất hiệu quả ở giai đoạn này, dựa trên nguyên tắc thông khí (Ventilation) và hỗ trợ nhóm. chương trình nhóm ngắn hạn dạy kỹ năng điều tiết cảm xúc, thư giãn, giải quyết vấn đề, tăng tự hiệu quả; có thể do giáo viên/nhân viên cộng đồng được huấn luyện triển khai dưới giám sát chuyên môn.

3️⃣ Bậc 3 (điều trị chuyên sâu): Dành cho những trường hợp có chẩn đoán lâm sàng, đặc biệt PTBS. Can thiệp cần tập trung vào sang chấn, điển hình là Liệu pháp Nhận thức Hành vi Tập trung vào Sang chấn (TF-CBT) hoặc Giải mẫn cảm và Tái xử lý bằng Chuyển động Mắt (EMDR). Bằng chứng cho thấy các phương pháp này giảm rõ rệt triệu chứng PTSD; định dạng nhóm giúp tăng hoàn tất điều trị và mở rộng độ phủ. Cần lồng ghép cha mẹ/người chăm sóc để củng cố kỹ năng tại nhà.

RÀO CẢN VÀ CÁCH VƯỢT QUA

Sau thảm họa, trẻ có thể gặp rào cản như kỳ thị, thiếu thông tin, thiếu chuyên gia, gián đoạn đi lại và học tập. Giải pháp là dịch vụ gần nơi sống, đơn giản, dễ tiếp cận, dùng ngôn ngữ–văn hóa địa phương, kết hợp nguồn lực nhà trường, y tế cơ sở, đoàn thể, tôn giáo/cộng đồng; đồng thời đào tạo nhanh cho giáo viên và cộng tác viên sức khỏe tâm thần để triển khai sàng lọc, hỗ trợ ban đầu và chuyển tuyến kịp thời.

CÁC BÀI HỌC THỰC TIỄN QUAN TRỌNG BAO GỒM:

💫 Tính Cộng đồng: Các chương trình cần được thích ứng văn hóa (culturally sensitive), có sự tham gia của phụ huynh, giáo viên và các chuyên viên được đào tạo không thuộc lĩnh vực lâm sàng. Việc đào tạo giáo viên và nhân viên cộng đồng giúp mở rộng phạm vi tiếp cận mà không bị giới hạn bởi số lượng chuyên gia.

💫 Tiếp cận linh hoạt: Ưu tiên các hình thức dễ dàng triển khai như các chương trình học đường hoặc nhóm trực tuyến, nhằm đảm bảo hỗ trợ đến được với những gia đình và cá nhân đang gặp khó khăn về di chuyển hoặc tài chính.

💫 Theo dõi dài hạn: Cần thiết lập cơ chế sàng lọc và theo dõi định kỳ, vì các triệu chứng PTBS có thể xuất hiện muộn (PTBS chậm khởi phát), đôi khi 24 tháng hoặc hơn sau thảm họa.

Tóm lại, tiếp cận dịch vụ SKTT trong thảm họa là một nỗ lực đa tầng, dựa vào cộng đồng và tập trung vào sang chấn. Bằng cách đầu tư vào sức khỏe tinh thần của người trẻ hôm nay, chúng ta đang xây dựng sự kiên cường cho tương lai.

GS. TS. BS. Tạ Thị Minh Tâm (sưu tập)

NGUỒN:

Chemtob, C. M., Tomas, S., Law, W., & Cremniter, D. (1997). Postdisaster psychosocial intervention: A field study of the impact of debriefing on psychological distress. American Journal of Psychiatry, 154(3), 415–417.

Gibbs, L., Marinkovic, K., Nursey, J., Tong, L. A., & Tekin, E. (2020). Child and adolescent psychosocial support programs following natural disasters—A scoping review of emerging evidence. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(19), 7074.

Tang, B., Liu, X., Liu, Y., Xue, C., & Zhang, L. (2013). Prevalence and trajectory of psychopathology among child and adolescent survivors of disasters: A systematic review of epidemiological studies across 1987–2011. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 48(11), 1697–1720.

Le Roux, I. H., & Cobham, V. E. (2022). Psychological interventions for children experiencing PTSD after exposure to a natural disaster: A scoping review. Clinical Child and Family Psychology Review, 25(2), 249–282.

Zhou, X., & Wu, X. (2019). Temporal transitions in patterns of posttraumatic stress disorder and depression among adolescents following the Wenchuan earthquake. Child Psychiatry & Human Development, 50(3), 494–504.

Heir, T., Hussain, A., Kristensen, P., & Weisæth, L. (2021). Delayed post-traumatic stress and memory inflation of life-threatening events following a natural disaster: A prospective study. BJPsych Open, 7(5), e132.